مقیاس ۵ بعدی حالات دگرگون هوشیاری (5D-ASC)

مقیاس ۵ بعدی حالات دگرگون هوشیاری (5D-ASC) یک ابزار روان‌سنجی معتبر و استاندارد است که برای ارزیابی و کمی‌سازی تجربیات ذهنی در طول حالات دگرگون هوشیاری (ASCs) طراحی شده است. این مقیاس که توسط آدولف دیتریش توسعه یافته، به سنگ بنای تحقیقات مدرن، به‌ویژه در حوزه روان‌گردان‌ها، تبدیل شده است.

۱. اطلاعات بنیادی و چارچوب نظری

• پدیدآورنده و مقالات کلیدی: این مقیاس محصول کار پیشگامانه آدولف دیتریش است. مقاله کلیدی او با عنوان “ارزیابی روان‌سنجی استاندارد حالات دگرگون هوشیاری” (۱۹۹۸) مبانی آن را بنا نهاد. متعاقباً، مطالعه اعتبارسنجی مهمی توسط استودروس و همکاران (۲۰۱۰) در مجله World Journal of Biological Psychiatry منتشر شد که ساختار عاملی و شیوه نمره‌گذاری فعلی آن را تثبیت کرد.
• مدل نظری: فرضیه اصلی دیتریش این است که علی‌رغم روش‌های متنوع برای ایجاد حالات دگرگون هوشیاری (از مواد روان‌گردان گرفته تا محرومیت حسی و مدیتیشن)، یک هسته مشترک از تجربیات ذهنی وجود دارد که می‌توان آن را به طور قابل اعتمادی اندازه‌گیری کرد. این مقیاس برای سنجش همین تجربیات مشترک و مستقل از علت طراحی شده است.
• هدف اصلی: هدف از توسعه 5D-ASC، فراهم کردن ابزاری استاندارد و معتبر برای کمی‌سازی تجربیات ذهنی پیچیده بود تا محققان بتوانند اثرات مواد سایکواکتیو یا سایر تکنیک‌های القای ASC را به طور عینی مقایسه و تحلیل کنند.

۲. ساختار، محتوا و مدل عاملی دوگانه

نسخه کامل 5D-ASC شامل ۹۴ آیتم است که بر اساس یک مدل سلسله‌مراتبی دوگانه تحلیل می‌شوند: ۵ بعد سطح بالا و ۱۱ عامل سطح پایین.

ابعاد پنج‌گانه سطح بالا (The Five Higher-Order Dimensions)

1. بی‌کرانی اقیانوسی (Oceanic Boundlessness – OSE): این بعد تجربیات عرفانی، احساس یگانگی با محیط، سعادت، و حل شدن مرزهای «خود» (ego) را می‌سنجد. این بعد مثبت‌ترین جنبه تجربه روان‌گردان در نظر گرفته می‌شود.
2. هراس از فروپاشی خود (Dread of Ego-Dissolution – AIA/DED): این بعد شامل تجربیات چالش‌برانگیز مانند اضطراب، از دست دادن کنترل بر افکار، بدگمانی و اختلال شناختی است.
3. بازسازی بصری خیال‌انگیز (Visionary Restructuralization – VUS/VR): این بعد به تجربیات بصری پیچیده، مانند دیدن تصاویر با چشمان بسته، تغییر شکل اشیاء، و حس‌آمیزی (synesthesia) می‌پردازد.
4. تغییرات شنوایی (Auditory Alterations – AUA): این بعد اعوجاج در درک صداها، مانند حساسیت بیشتر به صدا یا تجربه متفاوت موسیقی را ارزیابی می‌کند.
5. کاهش هشیاری (Vigilance Reduction – VIR): این بعد تغییرات در سطح هوشیاری، مانند خواب‌آلودگی، کاهش تمرکز یا احساس گیجی را می‌سنجد.

عوامل یازده‌گانه سطح پایین (The Eleven Lower-Order Factors)

تحلیل‌های عاملی جدیدتر توسط استودروس و همکاران (۲۰۱۰) نشان داد که یک مدل ۱۱ عاملی، داده‌ها را بهتر از مدل ۵ بعدی توصیف می‌کند. این مدل جزئیات بیشتری از تجربه را نشان می‌دهد و امروزه در تحقیقات به طور گسترده استفاده می‌شود:

• تجربه معنوی: (بخشی از OSE)
• حالت سعادت‌بار: (بخشی از OSE)
• تجربه بی‌بدنی (Disembodiment): (بخشی از OSE)
• اضطراب: (بخشی از AIA)
• اختلال در کنترل و شناخت: (بخشی از AIA)
• تصاویر پیچیده (چشم بسته): (بخشی از VUS)
• تصاویر ساده: (بخشی از VUS)
• حس‌آمیزی: (بخشی از VUS)
• تغییر در معنای مفاهیم: (بخشی از VUS)
• تحریفات شنوایی: (معادل AUA)
• کاهش هشیاری: (معادل VIR)

نمونه آیتم‌ها:

• برای بی‌کرانی اقیانوسی (OSE): “احساس می‌کردم با محیط اطرافم یکی شده‌ام.”
• برای هراس از فروپاشی خود (AIA): “افکارم چنان سریع می‌دویدند که نمی‌توانستم آن‌ها را کنترل کنم.”
• برای بازسازی بصری (VUS): “با چشمان بسته، الگوهای هندسی رنگارنگ و پیچیده‌ای می‌دیدم.”

۳. اجرا و نمره‌گذاری

• فرمت پاسخ‌دهی: شرکت‌کنندگان به هر آیتم بر روی یک مقیاس دیداری پیوسته (Visual Analogue Scale – VAS) پاسخ می‌دهند. آن‌ها یک علامت بر روی خطی قرار می‌دهند که یک سر آن “اصلاً” (Not at all) و سر دیگر آن “به شدت” (Extremely) است تا شدت تجربه خود را در مقایسه با حالت عادی هوشیاری مشخص کنند.
• ارزیابی گذشته‌نگر: مقیاس 5D-ASC به صورت گذشته‌نگر (retrospective) اجرا می‌شود، یعنی پس از فروکش کردن کامل اثرات حالت دگرگون، تا شرکت‌کننده بتواند اوج تجربیات خود را گزارش دهد.
• روش نمره‌گذاری: نمرات برای هر یک از ابعاد پنج‌گانه یا عوامل یازده‌گانه از طریق میانگین‌گیری از آیتم‌های مربوطه محاسبه می‌شود. این کار به محققان اجازه می‌دهد تا پروفایل کاملی از تجربیات ذهنی فرد به دست آورند.

۴. ویژگی‌های روان‌سنجی

• پایایی (Reliability): مطالعات متعدد، پایایی درونی بالای این مقیاس را تأیید کرده‌اند. ضرایب آلفای کرونباخ برای زیرمقیاس‌های اصلی معمولاً بالاتر از ۰.۸۰ گزارش شده است که نشان‌دهنده همسانی درونی عالی است.
• روایی (Validity):
  • روایی عاملی: تحلیل‌های عاملی تاییدی (CFA) به طور قاطع نشان داده‌اند که مدل ۱۱ عاملی نسبت به مدل اصلی ۵ عاملی، برازش بهتری با داده‌ها دارد و ساختار تجربه را با دقت بیشتری توصیف می‌کند.
  • روایی همگرا و پیش‌بین: نمرات 5D-ASC حساسیت بالایی به دوز مواد روان‌گردان مانند سیلوسایبین (psilocybin) و LSD نشان می‌دهند. همچنین، همبستگی بالایی با سایر مقیاس‌های معتبر مانند پرسشنامه تجربه عرفانی (MEQ-30) دارد که روایی همگرای آن را تأیید می‌کند.

۵. کاربرد اصلی و زمینه‌ها

• تحقیقات روان‌گردان: 5D-ASC به عنوان یک ابزار استاندارد طلایی در تحقیقات بالینی و تجربی مدرن با روان‌گردان‌ها شناخته می‌شود. این مقیاس برای کمی‌سازی تجربیات ذهنی به کار می‌رود که اغلب یک پیش‌بینی‌کننده کلیدی برای نتایج درمانی (مثلاً در درمان افسردگی یا اضطراب) است.
• سایر زمینه‌ها: این مقیاس در زمینه‌های دیگری نیز برای مطالعه حالات دگرگون هوشیاری استفاده شده است، از جمله:
  • مدیتیشن و تمرین‌های معنوی
  • هیپنوتیزم
  • محرومیت حسی (Sensory Deprivation)
  • اختلالات روانپزشکی مانند سایکوز

۶. نقاط قوت، محدودیت‌ها و جایگزین‌ها

نقاط قوت

• جامعیت: به طور همزمان جنبه‌های مثبت (“اقیانوسی”) و چالش‌برانگیز (“هراس”) تجربه را می‌سنجد.
• اعتبار بالا: در مطالعات متعدد با روان‌گردان‌ها به طور گسترده اعتبارسنجی شده است.
• حساسیت: به خوبی می‌تواند تفاوت‌های ناشی از دوزهای مختلف مواد یا شرایط محیطی را نشان دهد.

محدودیت‌ها

• طولانی بودن: نسخه کامل ۹۴ آیتمی آن زمان‌بر است و می‌تواند برای شرکت‌کنندگان خسته‌کننده باشد.
• ماهیت گذشته‌نگر: اتکا به حافظه شرکت‌کننده ممکن است با خطاهایی همراه باشد.

جایگزین‌ها

• 11-ASC: برای رفع مشکل طولانی بودن، نسخه‌های کوتاه‌تری مانند 11-ASC (شامل ۴۴ آیتم) توسعه یافته است که ۱۱ عامل اصلی را با آیتم‌های کمتری می‌سنجد.
• پرسشنامه تجربه عرفانی (MEQ-30): ابزار دیگری است که به طور خاص بر روی تجربیات عرفانی تمرکز دارد و اغلب در کنار 5D-ASC استفاده می‌شود.