۱. اطلاعات پایه و هدف اصلی مقیاس
این مقیاس یکی از «مقیاس‌های شدت مختص اختلال» (Disorder-Specific Severity Measures) است که توسط انجمن روان‌پزشکی آمریکا (APA) برای استفاده در کنار ویرایش پنجم راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5) منتشر شد. هدف اصلی آن، ارائه یک ابزار مختصر و معتبر برای سنجش کمی شدت فوبیای اصلی بیمار طی ۷ روز گذشته است.
نکته بسیار مهم این است که این مقیاس یک ابزار تشخیصی نیست؛ بلکه یک معیار شدت‌سنجی برای فوبیایی است که قبلاً توسط متخصص شناسایی شده است. کاربرد آن در موارد زیر خلاصه می‌شود:
- تعیین شدت پایه علائم در شروع درمان.
- ردیابی تغییرات و پاسخ به مداخلات درمانی (مانند مواجهه‌درمانی).
- تسهیل ارتباط عینی‌تر بین درمانگر و بیمار در مورد پیشرفت درمان.
۲. ساختار و محتوای پرسشنامه
یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این مقیاس، پیش‌نیاز اجرایی آن است. قبل از پاسخ به سؤالات، فرد باید به وضوح شیء یا موقعیت اصلی مورد ترس خود را مشخص کند. برای مثال، بیمار در بالای فرم می‌نویسد: «پرواز با هواپیما»، «عنکبوت‌ها» یا «تزریق آمپول». تمام ۱۰ سؤال بعدی بر اساس این محرک هراس‌آور مشخص پاسخ داده می‌شوند.
حوزه‌های علائم تحت پوشش
این پرسشنامه شامل ۱۰ گویه (Item) است که به دقت ویژگی‌های بالینی اصلی فوبیای خاص بر اساس معیارهای DSM-5 را پوشش می‌دهد. این حوزه‌ها عبارتند از:
- شدت ترس یا اضطراب: میزان ترس تجربه شده هنگام مواجهه با محرک.
- رفتارهای اجتنابی: میزان و دفعات دوری کردن از موقعیت یا شیء ترسناک.
- علائم جسمی: تجربه نشانه‌های فیزیکی اضطراب (مانند تپش قلب، تنگی نفس، لرزش).
- نقصان عملکردی: تأثیر منفی فوبیا بر زندگی اجتماعی، شغلی و سایر حوزه‌های مهم.
مثال از گویه‌ها:
- نمونه گویه برای شدت ترس: «در ۷ روز گذشته، وقتی به [محرک مشخص شده] فکر کرده‌اید یا با آن مواجه شده‌اید، چقدر احساس ترس یا اضطراب کرده‌اید؟»
- نمونه گویه برای نقصان عملکردی: «در ۷ روز گذشته، ترس شما از [محرک مشخص شده] چقدر در توانایی شما برای انجام کارهایی که باید انجام می‌دادید (در محل کار، خانه یا مدرسه) اختلال ایجاد کرده است؟»
۳. نحوه اجرا و نمره‌گذاری
پاسخ‌ها در یک مقیاس لیکرت ۵ درجه‌ای ثبت می‌شوند که فراوانی یا شدت علائم را در «۷ روز گذشته» ارزیابی می‌کند. گزینه‌ها از ۰ (هرگز) تا ۴ (تقریباً هر روز یا تمام وقت) متغیر هستند.
نمره کل از طریق جمع نمرات تمام ۱۰ گویه محاسبه می‌شود و دامنه‌ای از ۰ تا ۴۰ خواهد داشت. نمره بالاتر نشان‌دهنده شدت بیشتر فوبیای مشخص شده است. این نمره به عنوان یک معیار پیوسته برای تعیین خط پایه و ارزیابی عینی پیشرفت بیمار، به‌ویژه در پاسخ به درمان‌هایی مانند مواجهه‌درمانی (Exposure Therapy)، به کار می‌رود.
۴. ویژگی‌های روان‌سنجی (اعتبار و پایایی)
مطالعات اعتبارسنجی متعددی ویژگی‌های روان‌سنجی این مقیاس را تأیید کرده‌اند. این مطالعات عمدتاً در پایگاه‌های داده معتبر علمی مانند PubMed و PsycINFO منتشر شده‌اند.
- پایایی (Reliability): این مقیاس از همسانی درونی بسیار خوبی برخوردار است. مطالعات مختلف ضریب آلفای کرونباخ را معمولاً بالاتر از ۰.۹۰ گزارش کرده‌اند که نشان‌دهنده یکپارچگی بالای سؤالات در سنجش یک سازه واحد (شدت فوبیا) است (LeBeau et al., 2013). پایایی بازآزمایی (Test-retest reliability) آن نیز قابل قبول ارزیابی شده است.
- اعتبار (Validity):
- اعتبار همگرا (Convergent Validity): نمرات این مقیاس همبستگی مثبت و معناداری با سایر ابزارهای معتبر سنجش ترس و اجتناب مانند پرسشنامه ترس (Fear Questionnaire – FQ) و نمرات حاصل از آزمون‌های رفتاری اجتناب (Behavioral Avoidance Tests – BATs) نشان می‌دهد.
- اعتبار واگرا (Discriminant Validity): این مقیاس توانایی خوبی در تمایز شدت فوبیای خاص از علائم سایر اختلالات اضطرابی مانند اختلال اضطراب اجتماعی یا اختلال پانیک دارد.
- حساسیت به تغییر (Sensitivity to Change): شواهد نشان می‌دهد که نمرات این مقیاس پس از مداخلات درمانی مؤثر برای فوبیای خاص، به طور معناداری کاهش می‌یابد که این ویژگی آن را به ابزاری عالی برای رصد درمان تبدیل می‌کند.
۵. نقاط قوت، محدودیت‌ها و مقایسه با سایر روش‌ها
نقاط قوت
- خلاصه و سریع بودن: تکمیل آن تنها چند دقیقه زمان می‌برد.
- انعطاف‌پذیری بالا: می‌توان آن را برای هر نوع فوبیای خاصی به کار برد.
- همسویی مستقیم با معیارهای DSM-5: سؤالات مستقیماً از دل معیارهای تشخیصی استخراج شده‌اند.
- کاربرد در مراقبت مبتنی بر اندازه‌گیری: ابزاری ایده‌آل برای رصد عینی پیشرفت است.
- وجود نسخه‌های مختلف: نسخه‌ای برای بزرگسالان و نسخه‌ای برای والدین/سرپرستان جهت ارزیابی کودکان و نوجوانان موجود است.
محدودیت‌ها
- عدم کاربری تشخیصی: این مقیاس فوبیا را تشخیص نمی‌دهد، بلکه شدت آن را می‌سنجد.
- اتکا به خودگزارش‌دهی: دقت آن به توانایی و صداقت بیمار در گزارش علائم بستگی دارد.
- نیاز به شناسایی فوبیای اصلی: اگر فرد چندین فوبیا داشته باشد، این مقیاس تنها شدت یک فوبیای مشخص را ارزیابی می‌کند.
مقایسه با سایر روش‌ها
- در مقابل پرسشنامه ترس (FQ): مقیاس DSM-5 جدیدتر است و به طور خاص برای همسویی با معیارهای فعلی طراحی شده، در حالی که FQ یک ابزار قدیمی‌تر اما همچنان معتبر است که ترس و اجتناب را در موقعیت‌های مختلف می‌سنجد.
- در مقابل آزمون رفتاری اجتناب (BAT): BAT یک ارزیابی عینی و رفتاری است که در آن از بیمار خواسته می‌شود به محرک ترسناک نزدیک شود. این آزمون داده‌های مستقیمی از رفتار اجتنابی ارائه می‌دهد، در حالی که مقیاس DSM-5 یک ارزیابی ذهنی و شناختی از تجربه درونی فرد است. این دو روش مکمل یکدیگر هستند و می‌توانند تصویری جامع‌تر از شدت فوبیا ارائه دهند.
نتیجه‌گیری نهایی
مقیاس شدت فوبیای خاص DSM-5 یک ابزار قدرتمند، معتبر و کاربردی برای متخصصان سلامت روان است. این مقیاس با فراهم آوردن یک روش استاندارد و سریع برای کمی‌سازی شدت علائم، به طور قابل توجهی به فرایند مراقبت مبتنی بر اندازه‌گیری کمک کرده و امکان ارزیابی عینی اثربخشی درمان را فراهم می‌آورد. با وجود محدودیت‌هایی مانند اتکا به خودگزارش‌دهی، نقاط قوت آن، به‌ویژه سهولت استفاده و همسویی با DSM-5، آن را به یک جزء ارزشمند در جعبه ابزار بالینی هر درمانگر تبدیل کرده است.