مقیاس تنهایی اجتماعی و عاطفی برای بزرگسالان – فرم کوتاه (SELSA-S)

۱) معرفی و چکیده

مقیاس تنهایی اجتماعی و عاطفی برای بزرگسالان – فرم کوتاه (SELSA-S)، یک ابزار خودگزارشی ۱۵ آیتمی است که برای ارزیابی چندبعدی تجربه تنهایی طراحی شده است. این مقیاس بر اساس مدل نظری تأثیرگذار وایس (۱۹۷۳) بنا شده که تنهایی را به دو حیطه اصلی تقسیم می‌کند: تنهایی عاطفی (ناشی از فقدان یک دلبستگی نزدیک و صمیمی) و تنهایی اجتماعی (ناشی از فقدان یک شبکه اجتماعی درگیرکننده). SELSA-S با تفکیک بیشتر تنهایی عاطفی به دو زیرمقیاس تنهایی رمانتیک و تنهایی خانوادگی، ارزیابی دقیق‌تری از منشأ کمبودهای ارتباطی فرد ارائه می‌دهد. این ابزار به دلیل اختصار، پایایی بالا و روایی سازه قوی، به طور گسترده در پژوهش‌های روان‌شناختی و ارزیابی‌های بالینی برای شناسایی دقیق ماهیت تنهایی و تدوین مداخلات هدفمند به کار می‌رود.

۲) مبانی نظری و چارچوب مفهومی

چارچوب مفهومی SELSA-S ریشه در مدل پیشگامانه رابرت وایس (۱۹۷۳) دارد که تنهایی را از یک سازه واحد به یک پدیده چندبعدی تبدیل کرد. وایس استدلال کرد که انواع مختلف روابط، کارکردهای اجتماعی متفاوتی را برآورده می‌کنند و فقدان هر یک منجر به نوع متمایزی از تنهایی می‌شود که توسط دیگری قابل جبران نیست.

تمایز کلیدی وایس:

• تنهایی عاطفی (Emotional Loneliness): این نوع تنهایی از فقدان یک رابطه دلبستگی صمیمانه و نزدیک، مانند رابطه با یک شریک عاطفی یا یک دوست بسیار صمیمی، ناشی می‌شود. این کمبود منجر به احساس اضطراب، ناامنی و پوچی می‌گردد. وایس این حالت را به «یک بیماری مزمن و آزاردهنده بدون هیچ ویژگی مثبتی» تشبیه کرده است.
• تنهایی اجتماعی (Social Loneliness): این نوع تنهایی از عدم تعلق به یک شبکه اجتماعی گسترده‌تر از دوستان، همکاران یا گروه‌هایی با علایق مشترک ناشی می‌شود. این کمبود با احساساتی مانند ملال، بی‌هدفی و به حاشیه رانده شدن همراه است.

مقیاس SELSA در ابتدا برای عملیاتی کردن این نظریه ساخته شد و تحلیل‌های عاملی اولیه نشان داد که سازه «تنهایی عاطفی» خود به دو مؤلفه مجزا یعنی خانوادگی و رمانتیک قابل تفکیک است. فرم کوتاه (SELSA-S) این ساختار سه‌عاملی را حفظ کرده و ابزاری کارآمد برای سنجش این ابعاد متمایز فراهم می‌کند.

۳) ساختار ابزار و ابعاد

SELSA-S یک پرسشنامه ۱۵ آیتمی است که بر روی یک مقیاس لیکرت ۷ درجه‌ای (از ۱=کاملاً مخالفم تا ۷=کاملاً موافقم) نمره‌گذاری می‌شود. این ابزار سه بعد اصلی تنهایی را می‌سنجد.

۴) ویژگی‌های روان‌سنجی

مطالعات متعدد در فرهنگ‌های مختلف، ویژگی‌های روان‌سنجی قوی SELSA-S را تأیید کرده‌اند.

• پایایی (Reliability):
  • همسانی درونی: ضرایب آلفای کرونباخ برای زیرمقیاس‌ها به طور مداوم بالا و قابل قبول گزارش شده است. برای مثال، در مطالعات اعتبارسنجی، ضرایب آلفا برای تنهایی رمانتیک تا ۰.۹۲، برای تنهایی اجتماعی تا ۰.۸۴ و برای تنهایی خانوادگی تا ۰.۸۴ متغیر بوده است که نشان‌دهنده همسانی درونی عالی است. در یک مطالعه بزرگ در بلغارستان، آلفا برای زیرمقیاس‌ها بین ۰.۷۲۷ تا ۰.۸۴۵ گزارش شد.
  • پایایی آزمون-بازآزمون: شواهد در این زمینه محدودتر است که یکی از شکاف‌های پژوهشی در مورد این ابزار محسوب می‌شود. با این حال، یک مطالعه در ترکیه پایایی مقیاس را در یک فاصله دو هفته‌ای بررسی کرده است.
• روایی (Validity):
  • روایی سازه (عاملی): تحلیل‌های عاملی اکتشافی و تأییدی به طور گسترده ساختار سه‌عاملی (رمانتیک، خانوادگی، اجتماعی) را تأیید کرده‌اند و نشان داده‌اند که یک مدل تک‌عاملی برازش ضعیفی با داده‌ها دارد. یک استثنای قابل توجه، مطالعه‌ای در بلغارستان بود که یک ساختار چهارعاملی را مناسب‌تر یافت، جایی که تنهایی رمانتیک به دو عامل مجزا (میل به داشتن شریک و کیفیت رابطه فعلی) تقسیم شد، که اهمیت تفاوت‌های فرهنگی را برجسته می‌کند.
  • روایی همگرا و افتراقی: نمرات زیرمقیاس‌های SELSA-S همبستگی مثبت معناداری با سایر مقیاس‌های تنهایی (مانند UCLA Loneliness Scale) و سازه‌های مرتبط مانند افسردگی، اضطراب و روان‌رنجوری نشان می‌دهند. همچنین، همبستگی منفی معناداری با حمایت اجتماعی درک‌شده، عزت نفس، رضایت از زندگی و اعتماد بین‌فردی دارد که روایی همگرای آن را تأیید می‌کند. ساختار سه‌عاملی خود شاهدی بر روایی افتراقی بین ابعاد است.
• ناهمسانی اندازه‌گیری (Measurement Invariance): مطالعات نشان داده‌اند که این مقیاس در بین مردان و زنان ناهمسانی اندازه‌گیری (scalar invariance) دارد، به این معنی که می‌توان نمرات دو جنس را به طور مستقیم با هم مقایسه کرد.

۵) خلاصه قوت و ضعف

۶) تفسیر و فرمول‌بندی مورد

ارزش اصلی SELSA-S در تفسیر پروفایل نمرات سه زیرمقیاس آن نهفته است، نه یک نمره کل. نمره بالاتر در هر زیرمقیاس نشان‌دهنده سطح بالاتری از آن نوع خاص از تنهایی است. این رویکرد چندبعدی به متخصص بالینی اجازه می‌دهد تا تصویری دقیق از دنیای روابط مراجع به دست آورد و مداخلات را متناسب با آن طراحی کند.

• نمره بالا در تنهایی اجتماعی: این الگو نشان می‌دهد که فرد ممکن است در ایجاد و حفظ شبکه دوستان و احساس تعلق به گروه‌های اجتماعی مشکل داشته باشد. مداخلات مناسب می‌تواند شامل آموزش مهارت‌های اجتماعی، شرکت در گروه‌درمانی یا درمان شناختی-رفتاری برای اضطراب اجتماعی باشد.
• نمره بالا در تنهایی رمانتیک/خانوادگی: این الگو، حتی در حضور نمره پایین در تنهایی اجتماعی، نشان‌دهنده چالش در حوزه‌های صمیمیت و دلبستگی نزدیک است. در این موارد، رویکردهای درمانی مبتنی بر نظریه دلبستگی، زوج‌درمانی، خانواده‌درمانی یا درمان بین‌فردی (IPT) برای بهبود کیفیت روابط نزدیک می‌تواند مؤثر باشد.
• تفسیر بالینی یکپارچه: پروفایل نمرات باید در زمینه زندگی فرد تفسیر شود. برای مثال، نمره بالای تنهایی رمانتیک در فردی که به انتخاب خود مجرد است، معنای متفاوتی از فردی دارد که به شدت در جستجوی یک شریک عاطفی است و از این وضعیت رنج می‌برد. بنابراین، SELSA-S ابزاری قدرتمند برای فرمول‌بندی مورد است که به شناسایی کمبودهای ارتباطی خاصی که ممکن است به مشکلات دیگر مانند افسردگی یا اضطراب دامن بزنند، کمک می‌کند.

۷) کاربردهای عملی

SELSA-S به دلیل کارایی و دقت، کاربردهای گسترده‌ای در محیط‌های بالینی و پژوهشی دارد.

کاربردهای بالینی:

• ارزیابی تشخیصی افتراقی: به درمانگران کمک می‌کند تا نوع خاص تنهایی مراجع را شناسایی کرده و از یک تشخیص کلی “تنهایی” فراتر روند.
• طراحی مداخلات هدفمند: نتایج مقیاس مستقیماً به انتخاب رویکرد درمانی مناسب منجر می‌شود؛ مثلاً تمرکز بر مهارت‌های اجتماعی برای تنهایی اجتماعی یا کار بر روی الگوهای دلبستگی برای تنهایی عاطفی.
• ابزار غربالگری: می‌تواند به عنوان یک ابزار غربالگری سریع برای شناسایی افرادی که در معرض خطر پیامدهای منفی تنهایی (مانند افسردگی) قرار دارند، استفاده شود.
• پایش پیشرفت درمان: اجرای مکرر مقیاس در طول درمان می‌تواند به ارزیابی اثربخشی مداخلات در کاهش ابعاد خاص تنهایی کمک کند.

کاربردهای پژوهشی:

• مطالعه پیشایندها و پیامدهای انواع تنهایی: به محققان اجازه می‌دهد تا بررسی کنند که آیا انواع مختلف تنهایی با عوامل خطر و پیامدهای متفاوتی (مثلاً پیامدهای سلامت جسمی در مقابل سلامت روانی) مرتبط هستند.
• تحقیق در جمعیت‌های خاص: این ابزار برای مطالعه تجربه تنهایی در گروه‌های خاصی مانند نوجوانان، افراد مبتلا به اوتیسم یا افراد وابسته به مواد به کار رفته است.
• مطالعات بین‌فرهنگی: وجود نسخه‌های معتبر در زبان‌های مختلف، تحقیقات مقایسه‌ای در مورد تجربه و ساختار تنهایی در فرهنگ‌های گوناگون را تسهیل می‌کند.

۸) فهرست تفصیلی مولفه‌ها

در جدول زیر، ۱۵ آیتم مقیاس SELSA-S به تفکیک زیرمقیاس‌ها آمده است. توجه شود که همه آیتم‌ها به جز یک مورد (مشخص‌شده) به صورت معکوس نمره‌گذاری می‌شوند.

۹) نکات اخلاقی و احتیاط‌ها

هنگام استفاده از SELSA-S، متخصصان باید ملاحظات زیر را در نظر بگیرند:

• ایجاد زمینه امن: سوالات مربوط به تنهایی می‌تواند برای مراجعان ناراحت‌کننده باشد. ایجاد یک فضای درمانی امن و همدلانه قبل از اجرای آزمون ضروری است.
• تفسیر محتاطانه در جمعیت‌های خاص: همانطور که تحقیقات نشان داده، تفسیر نمرات در جمعیت‌هایی مانند افراد دارای اختلال مصرف مواد یا افراد اوتیستیک نیازمند احتیاط است. ممکن است لازم باشد از داده‌های کیفی برای تکمیل ارزیابی استفاده شود تا از سوءتعبیر نمرات جلوگیری گردد.
• حساسیت فرهنگی: اگرچه مقیاس در فرهنگ‌های مختلفی اعتباریابی شده، درمانگر باید به هنجارهای فرهنگی مرتبط با روابط خانوادگی، عاطفی و اجتماعی مراجع توجه داشته باشد. ساختار تنهایی ممکن است تحت تأثیر زمینه فرهنگی فرد باشد.
• عدم استفاده به عنوان تنها ابزار تشخیصی: SELSA-S یک ابزار ارزیابی قدرتمند است، اما نباید به تنهایی برای تشخیص‌گذاری استفاده شود. نتایج آن باید در کنار مصاحبه بالینی، مشاهده و سایر منابع اطلاعاتی تفسیر شود.
• رازداری و بازخورد مناسب: نتایج باید به صورت محرمانه نگهداری شده و بازخورد به مراجع باید به شیوه‌ای سازنده، توانمندساز و بدون برچسب‌زنی ارائه شود.

۱۰) پرسش‌های متداول (FAQ)