پرسشنامه سلامت فرم کوتاه ۳۶ سوالی (SF-36)

۱. معرفی و چکیده

پرسشنامه سلامت فرم کوتاه ۳۶ سوالی (SF-36) یک ابزار سنجش عمومی و چندمنظوره برای ارزیابی کیفیت زندگی مرتبط با سلامت (HRQoL) است که توسط خود فرد گزارش می‌شود. این ابزار که محصول «مطالعه پیامدهای پزشکی» (MOS) است، به عنوان یک استاندارد طلایی در پژوهش‌های حوزه سلامت شناخته می‌شود. SF-36 برای ارزیابی وضعیت سلامت در جمعیت‌های گوناگون، بدون محدودیت سنی، بیماری یا گروه درمانی خاص طراحی شده است. این پرسشنامه شامل ۳۶ گویه است که هشت مفهوم اصلی سلامت را در دو بعد کلی «سلامت جسمانی» (Physical Health) و «سلامت روانی» (Mental Health) می‌سنجد. به دلیل ویژگی‌های روان‌سنجی قدرتمند، کاربرد گسترده در ارزیابی اثربخشی درمان‌ها، پایش سلامت جمعیت و مقایسه بار بیماری‌ها، این ابزار به یکی از پرکاربردترین مقیاس‌های گزارش‌شده توسط بیمار (PROM) در سطح جهان تبدیل شده است.

۲. مبانی نظری و چارچوب مفهومی

چارچوب مفهومی SF-36 بر این اصل استوار است که سلامت، یک سازه چندبعدی است و نمی‌توان آن را تنها با شاخص‌های زیست‌پزشکی ارزیابی کرد. توسعه‌دهندگان این ابزار، با مرور گسترده ادبیات و ابزارهای موجود، هشت مفهوم کلیدی را که بیشترین تأثیر را از بیماری و درمان می‌پذیرند، انتخاب کردند. این مفاهیم شامل جنبه‌های عملکردی (جسمی، اجتماعی، ایفای نقش) و بهزیستی (درد، انرژی، سلامت روان، ادراک کلی از سلامت) می‌شوند. هدف اصلی، ایجاد یک «واحد پول مشترک» برای سنجش سلامت بود که امکان مقایسه وضعیت بیماران با شرایط مختلف و ارزیابی جامع مداخلات بهداشتی را فراهم آورد. این رویکرد، دیدگاه بیمار را به عنوان یک پیامد علمی معتبر و ضروری در ارزیابی‌های نظام سلامت تثبیت کرد.

۳. ساختار ابزار و ابعاد

۴. ویژگی‌های روان‌سنجی

ویژگی‌های روان‌سنجی SF-36 در هزاران مطالعه در سراسر جهان تأیید شده است. در ادامه، خلاصه‌ای از این ویژگی‌ها ارائه می‌شود:

• پایایی (Reliability): همسانی درونی مقیاس‌ها به طور مداوم بالا گزارش شده و ضریب آلفای کرونباخ برای اکثر مقیاس‌ها بالاتر از سطح قابل قبول ۰.۷۰ و اغلب فراتر از ۰.۸۰ است که نشان‌دهنده اندازه‌گیری دقیق سازه‌های مورد نظر است. پایایی بازآزمایی (Test-Retest Reliability) نیز در مطالعات مختلف در بازه‌های زمانی کوتاه (مثلاً دو هفته) برای گروه‌های با وضعیت پایدار، ضرایب همبستگی بالایی (معمولاً بین ۰.۶۰ تا ۰.۹۰) را نشان داده است.
• روایی سازه (Construct Validity): تحلیل عاملی تأییدی (CFA) در مطالعات متعدد و در فرهنگ‌های مختلف، ساختار دو عاملی اصلی (سلامت جسمانی و روانی) را که زیربنای هشت مقیاس فرعی است، به طور قاطع تأیید کرده است. این دو عامل اصلی بیش از ۸۰٪ واریانس معتبر مقیاس‌ها را تبیین می‌کنند.
• روایی گروه‌های شناخته‌شده (Known-Groups Validity): این ابزار توانایی بالایی در تمایز بین گروه‌هایی که از نظر بالینی وضعیت متفاوتی دارند، نشان داده است. برای مثال، نمرات بیماران مبتلا به بیماری‌های مزمن (مانند آرتریت روماتوئید یا سکته مغزی) به طور معناداری پایین‌تر از جمعیت عمومی است. همچنین، این ابزار قادر به تفکیک بیماران بر اساس شدت بیماری است.
• پاسخ‌دهی به تغییر (Responsiveness): SF-36 حساسیت خوبی برای شناسایی تغییرات بالینی معنادار در وضعیت سلامت بیماران در طول زمان (مثلاً پس از یک مداخله درمانی) نشان داده است. مفهوم «حداقل تفاوت بالینی مهم» (MCID) برای بسیاری از مقیاس‌های آن در بیماری‌های مختلف محاسبه شده و به محققان اجازه می‌دهد تا معنادار بودن آماری تغییرات را از نظر بالینی نیز تفسیر کنند.

۵. خلاصه نقاط قوت و ضعف

۶. تفسیر و فرمول‌بندی مورد

نمره‌گذاری SF-36 در چند مرحله انجام می‌شود و تفسیر نتایج آن نیازمند درک دقیق این فرآیند است:

• نمره‌گذاری مقیاس‌ها (۰ تا ۱۰۰): ابتدا پاسخ‌های هر گویه بر اساس یک کلید استاندارد کدگذاری مجدد می‌شوند. سپس، نمرات گویه‌های مربوط به هر یک از هشت مقیاس با هم جمع شده و به مقیاسی از ۰ (بدترین وضعیت سلامت) تا ۱۰۰ (بهترین وضعیت سلامت) تبدیل می‌شوند.
• نمرات خلاصه (PCS و MCS): هشت مقیاس فوق از طریق یک الگوریتم مبتنی بر تحلیل عاملی، در دو نمره خلاصه تجمیع می‌شوند: خلاصه سلامت جسمانی (PCS) و خلاصه سلامت روانی (MCS). در مدل استاندارد، از یک چرخش متعامد (Orthogonal) استفاده می‌شود که این دو نمره را به صورت ریاضی uncorrelated (بدون همبستگی) می‌سازد تا تفکیک‌پذیری آن‌ها به حداکثر برسد. این مدل باعث می‌شود برخی مقیاس‌ها در محاسبه نمره خلاصه دیگر، وزن منفی بگیرند که می‌تواند منجر به پارادوکس‌های تفسیری شود.
• نمره‌گذاری مبتنی بر هنجار (Norm-Based Scoring – NBS): در روش توصیه‌شده برای نسخه دوم (SF-36v2)، نمرات به یک مقیاس استاندارد با میانگین ۵۰ و انحراف معیار ۱۰ (بر اساس جمعیت عمومی) تبدیل می‌شوند. در این سیستم، نمره ۵۰ بیانگر میانگین سلامت جمعیت هنجار است. نمره‌ای کمتر از ۴۵ برای یک فرد یا میانگین گروهی کمتر از ۴۷، نشان‌دهنده وضعیت سلامت پایین‌تر از حد متوسط در جمعیت عمومی است. این روش تفسیر را بسیار ساده کرده و امکان مقایسه مستقیم بین مقیاس‌های مختلف را فراهم می‌کند.

۷. کاربردهای عملی

SF-36 به دلیل انعطاف‌پذیری و اعتبار بالا، در زمینه‌های مختلف بالینی و پژوهشی کاربرد دارد:

1. کارآزمایی‌های بالینی: برای ارزیابی اثربخشی مداخلات درمانی و دارویی بر کیفیت زندگی بیماران.
2. پایش سلامت جمعیت: در پیمایش‌های سلامت در سطح ملی و منطقه‌ای برای ارزیابی وضعیت سلامت عمومی و شناسایی نابرابری‌های بهداشتی (مانند پروژه Medicare Health Outcomes Survey در آمریکا).
3. مقایسه بار بیماری‌ها: امکان مقایسه تأثیر بیماری‌های مختلف بر زندگی بیماران و اولویت‌بندی منابع بهداشتی.
4. ارزیابی خدمات سلامت: برای سنجش عملکرد نظام‌های بهداشتی و درمانی از دیدگاه بیماران.
5. ارزیابی فناوری‌های سلامت (HTA): داده‌های SF-36 می‌توانند برای محاسبه سال‌های زندگی تعدیل‌شده با کیفیت (QALYs) استفاده شوند که در تحلیل‌های هزینه-مطلوبیت برای تصمیم‌گیری‌های سیاست‌گذاری کاربرد دارد.
6. کاربردهای بالینی فردی: برای پایش وضعیت بیمار در طول زمان و تسهیل ارتباط بین پزشک و بیمار در مورد جنبه‌های عملکردی و بهزیستی.

۸. فهرست تفصیلی مولفه‌ها

در جدول زیر، مولفه‌های اصلی و زیرمجموعه‌های مفهومی که توسط SF-36 ارزیابی می‌شوند، به تفصیل شرح داده شده‌اند.

۹. نکات اخلاقی و احتیاط‌ها

• رضایت آگاهانه: قبل از اجرای پرسشنامه، باید هدف از ارزیابی به طور کامل برای شرکت‌کننده توضیح داده شده و رضایت آگاهانه از او اخذ شود.
• محرمانگی داده‌ها: اطلاعات جمع‌آوری‌شده باید به صورت کاملاً محرمانه نگهداری شده و در گزارش‌ها به صورت تجمعی و بی‌نام ارائه گردد.
• تفسیر تخصصی: تفسیر نمرات، به‌ویژه نمرات خلاصه (PCS و MCS)، باید توسط فردی که با پیچیدگی‌های روان‌سنجی ابزار آشناست انجام شود. نتایج نباید به تنهایی مبنای تصمیم‌گیری‌های بالینی مهم قرار گیرند.
• حساسیت فرهنگی: اگرچه SF-36 به زبان‌های مختلفی ترجمه شده است، اما هنگام استفاده در یک فرهنگ جدید، باید از نسخه معتبر و سازگارشده فرهنگی استفاده کرد تا از سوگیری‌های احتمالی جلوگیری شود.
• بار پاسخ‌دهی: در جمعیت‌های خاص (مانند سالمندان یا بیماران شدیداً ناتوان)، تکمیل پرسشنامه ممکن است خسته‌کننده باشد. در این موارد، می‌توان از فرم‌های کوتاه‌تر (مانند SF-12) یا اجرای پرسشنامه توسط مصاحبه‌گر آموزش‌دیده استفاده کرد.

۱۰. پرسش‌های متداول